Stefan Zweig (1881-1942) was een Oostenrijkse schrijver van Joodse afkomst. Hij schreef zowel biografieën als romans en novellen. Zweig werd geboren in Wenen. Een van zijn bekendste werken is het autobiografische De wereld van gisteren, postuum verschenen in 1944. Het boek schetst een beeld van zijn kinder- en studententijd in Oostenrijk, zijn tijd als oorlogscorrespondent gedurende de Eerste Wereldoorlog en zijn vele reizen en ontmoetingen met bekende intellectuelen als Einstein en Freud. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog sloeg hij op de vlucht voor de nazi’s. Hij woonde een tijdje in Londen en emigreerde daarna naar New York. Hij schreef Schaaknovelle tijdens zijn ballingschap in Brazilië, waarna hij zich samen met zijn echtgenote van het leven beroofde. Het boek verscheen in oorlogsjaar 1942.
Uitdaging
Aan boord van een groot schip van New York naar Buenos Aires leert de verteller de schaakgrootmeester Mirko Czentowitz kennen. Deze stugge wereldkampioen speelt in het rooksalon van het schip tegen betaling tegen zijn schakende medepassagiers. Een van de toeschouwers, advocaat Dr. B., leerde zichzelf blind schaken als gevangene van de Gestapo. Hij gaat de uitdaging aan om het tegen de meester op te nemen. Wat volgt is een bloedstollend spannende tweekamp die alleen maar verliezers lijkt op te leveren.
“Zolang ik leef hebben allerlei monomane, in één enkel idee opgesloten mensen mijn belangstelling gewekt, want hoe meer iemand zichzelf beperkt, des te dichter is hij bij het oneindige. Juist zulke schijnbaar wereldvreemde mensen bouwen op hun bijzondere terrein als termieten een merkwaardige, unieke miniatuurwereld voor zichzelf.”
Eenzaamheid
Schaaknovelle is een raamvertelling van slechts 77 bladzijden. Hoewel het verhaal op het eerste zicht heel eenvoudig is bevat het toch ongelooflijk veel diepgang. Zweig dringt diep door in de psyche van zijn personages. Om de eenzaamheid tijdens zijn gevangenschap de baas te kunnen schaakt Dr. B. tegen zichzelf. Zweig schetst meesterlijk de gevolgen van de eenzame opsluiting en toont aan hoe gevaarlijk het is om enkel in je hoofd te leven. Uiteindelijk drijven de schaakpartijen Dr. B. tot waanzin, wat er tegelijk wel voor zorgt dat hij na de tussenkomst van een gevangenisarts vrijgelaten wordt. Het lijkt goed te komen met de man, zolang hij maar niet opnieuw gaat schaken.
“Uit eigen ervaring kende ik wel de geheimzinnige aantrekkingskracht van het ‘koninklijke spel’, het enige door de mens bedachte spel dat zich soeverein aan alle tirannie van het toeval onttrekt en zijn zegepalmen alleen uitreikt aan de geest, beter gezegd aan een bepaalde vorm van geestelijk talent.”
Intrigerend en beklemmend
Schaaknovelle is een intrigerend en beklemmend verhaal over een schaakpartij. Het allerlaatste verhaal van een meesterverteller. Zweig heeft een unieke schrijfstijl met sierlijk lange volzinnen. De subtiele wijze waarop hij schrijft over het schaakspel spreekt tot de verbeelding. De focus in deze novelle ligt echter niet zozeer op het duel, maar wel op de levens en karakters van de personages. Twee tegengestelde krachten die met elkaar botsen in een ultiem duel. Een prachtig literair kleinood om te koesteren.
“Ik leerde de fijne kneepjes, de listen en scherpzinnigheden in aanval en verdediging begrijpen, ik maakte me de techniek van het vooruitdenken eigen, van het combineren, riposteren, en herkende al snel feilloos de persoonlijke noot in het spel van elke schaakmeester, zoals je bij poëzie al op grond van enkele regels kunt vaststellen welke dichter daar spreekt.”
2020 – Uitgeverij Van Oorschot – 77 blz. – Vertaling: Ria van Hengel